Spænska veikin lagði Gest á Hæli að velli

Í fórum  Byggðasafns Árnesinga er að finna vinnukladda Eiríks Gíslasonar trésmiðs sem bjó á Eyrarbakka. Þar kemur glögglega fram um verkefni þau sem hann tók að sér hvort sem þau voru stór eða smá.  Þær voru óvenjumargar líkkisturnar sem Eiríkur smíðaði árið 1918 þegar spænska veikin gekk yfir. Frá október fram í desember smíðaði Eiríkur átta kistur. Verkstæði Eiríks var í kjallara Gunnarshólma, reisulegs timburhúss þar sem hann bjó og enn stendur við aðalgötuna  á Eyrarbakka.

Þann 24. nóvember 1918 tók Eiríkur ásamt öðrum hagleiksmið á Eyrarbakka Sigurði Gíslasyni að sér að smíða kistu utan um Gest Einarsson á Hæli sem lést deginum áður 23. nóvember. Unnið var að smíði kistunnar næstu daga og var hún fullgerð 29. nóvember. Voru þeir Eiríkur og Sigurður búnir að leggja 77 tíma í verkið og tóku þeir krónu á tímann, efnið kostaði  93 krónur og alls kostaði kistan með efni og vinnu 170 krónur sem borgað var skilvíslega.

Héraðsbrestur varð þegar Gestur Einarsson bóndi og athafnamaður á Hæli í Gnúpverjahreppi lést úr spænsku veikinni fyrir öld síðan.  Hann var einungis 38 ára gamall, fæddur 2. júní 1880 á Hæli og bjó þar alla tíð. Hóf búskap þar 1906 og bjó þar til æviloka. Hann beitti sér ungur fyrir stofnun Kaupfélags Árnesinga og Rangæinga 1902 og veitti því forstöðu 1903-1904. Gestur var viðriðinn stofnun íslenskra fossafélaga og gaf út blaðið Suðurland eldra um tíma. Í Suðurland skrifaði hann um hafnargerð í Þorlákshöfn, bankamál  og járnbraut austan fjalls.  Hann var ein aðaldriffjöðrin í framboði óháðra bænda 1916 sem Framsóknarflokkurinn var síðar myndaður úr.  Gestur var oddviti Gnúpverjahrepps 1913-1916 og í stjórn Búnaðarsambands Suðurlands 1916-1918. Hann var kvæntur Margréti Gísladóttur frá Ásum í Gnúpverjahreppi og áttu þau börnin Gísla safnvörð, Einar bónda á Hæli, Ragnheiði sem dó 2ja ára, Steinþór alþingismann og bónda á Hæli, Þorgeir lækni, Hjalta ráðunaut og Ragnheiði húsfreyju á Ásólfsstöðum.  Margrét stóð fyrir búinu eftir lát Gests þar til næsta kynslóð tók við. Fjölmennur ættbogi er eftir hjónin Margréti og Gest á Hæli.

Spænska veikin gekk fyrir öld síðan. Þetta var inflúensufaraldur sem gekk um heimsbyggðina og féllu margir úr veikinni og er mannskæðasta farsótt sem sögur fara af. Veikinni fylgdi jafnan lungnabólga og létust menn oft innan tveggja daga eftir að sóttarinnar varð vart. Veikinni fylgdu blæðingar, blóð streymdi úr nösum og upp úr lungum, niður úr þörmum, upp úr maga og gegnum þvagrás. Spænska veikin barst til Íslands 19. október 1918 með tveimur farþegaskipum. Fjölmargir tóku veikina og breiddist hún út um landið. Þann 6. nóvember er talið að þriðjungur Reykvíkinga hafi veikst og fimm dögum síðar að tveir þriðju íbúa hafi verið rúmfastir.

Úr spænsku veikinni dóu  31 á Eyrarbakka og nágrenni, 16 annarsstaðar í Árnessýslu, 500  á landinu öllu og  um 50 milljónir á heimsvísu.

Eins og má geta fjölluðu fjölmiðlar á þessum tíma um spænsku veikina. Í Morgunblaðinu, 2. desember 1918 22. tbl. bls. 2, er fjallað um veikina á Suðurlandi og hljóðar svo:

Spænska veikin fyrir austan

Influenzan og  læknarnir. Vegna ýmsra ummæla í blöðum hér, einkum „Tímans” (frá 27. nóv.) og „Vísis”, um sérstaka meðferð á inflúenzunni og afleiðingum hennar, eignaða Þórði lækni Sveinssyni, hefir formaður Læknafélags Reykjavíkur leitað álits lækna bæjarins, þeirra sem átt hafa við þessa sótt (landlæknis, próf. Guðm. Magnússonar, Guðm. Hannessonar, Sæm. Bjarnhéðinssonar, héraðslæknis Jóns H. Sigurðssonar, læknanna Magga Magnús, Matth. Einarssonar, Þórðar Thoroddsen, Ólafs Þorsteinssonar, Dav. Sch. Thorsteinsson), og er það sammála álit þeirra, að sjúkdóm þennan beri að fara með eins og venja hefir verið um slíkar kvefsóttir, af því að enn þá þekkist engin betri lækningaraðferð. Auk þess telja þeir, að sumar af þeim reglum, sem „Tíminn” birtir, geti verið beinlínis skaðlegar, sérstaklega sveltan. Ofanritað mun stjórn læknafélagsins hafa sent landlækni og stjórnarráðinu og blöðum bæjarins til birtingar.

 Inflúenzan eystra. Sigurður Sigurðsson ráðunautur dvelur nú austur í sveitum til þess að rannsaka hvar helzt er þörf fyrir hjálp vegna farsóttarinnar. Hefir hann farið allvíða um síðustu dagana og mun nú hafa fengið upplýsingar úr nær öllum hreppum Árnes- og Rangárvallasýslna. Frá honum barst oss eftirfarandi símskeyti í fyrramorgun, dagsett að Ölvesárbrú  29. nóv., kl. 6 síðd.:

Veikin er mjög útbreidd um Flóann og virðist vera einna skæðust í Hraungerðishreppi. Þar hafa dáið alls 5 menn. Á Stokkseyri er veikin heldur að réna, en mikil veikindi eru enn á Eyrarbakka. Liggja þar 20 menn í lungnabólgu, sumir allþjáðir. Veikin er mögnuð á einstaka bæjum í hreppum og Biskupstungum, eru menn gera alt til þess að reyna að tefja fyrir veikinni. Grímsnesið er undirlagt. Í Árnessýslu hafa alls dáið 20 menn. Veikin er vægari í Rangárvallasýslu, er á 11 bæjum í Fljótshlíð, 10 bæjum austur Eyjafjöllum, en vestur Fjöllin eru laus við sóttina enn. Margir eru veikir í Þykkvabænum og í austurhluta Landeyja. Í Rangárvallasýslu hafa dáið alls 14 manns. Fólki er mikið að batna þar sem veikin kom fyrst.

Til viðbótar við þessar fréttir má geta þess, að Sigurður ráðunautur kom til bæjarins í gær, og gat hann þess stuttlega við oss, að nú væru dánir 26 menn í Árnessýslu. Veikin fremur væg í Grímsnesi, og enginn dáið þar. Annars töluvert skæð á einstökum heimilum í uppsveitum sýslunnar. Meðal þeirra, sem dáið hafa í Árnessýslu, auk Gests á Hæli, má nefna Finnboga Ólafsson bónda í Auðsholti í Ölfusi, Jóhannes bónda í Miðfelli í Þingvallasveit, Guðmund Guðnason á Gýgjarhóli, 24 ára gamall, Helgu Einarsdóttur, konu Þorsteins í Langholti, Margréti Jóhannesdóttur, konu Friðriks í Hafliðakoti o. fl. Einnig gat Sigurður þess að þeir séra Ólafur í Hraungerði og Guðmundur læknir Guðfinnsson, séu báðir veikir og liggi rúmfastir.

 

Öld er liðin frá því að spænska veikin geisaði um heimsbyggðina.  Það eina sem Byggðasafn Árnesinga varðveitir um þessar hamfarir eru nokkrar síður um líkkistusmíðar smiðsins á Eyrarbakka utan um fórnalömb spænsku veikinnar.

 

Lýður Pálsson

safnstjóri

 

 

Heimildir:

https://is.wikipedia.org/wiki/Spænska_veikin

Morgunblaðið 2. desember 1918 22. tbl. bls. 2. Sótt á timarit.is

Æfiágrip Gests Einarssonar. Úr handriti Páls Lýðssonar um ýmsa merkismenn á Suðurlandi.

Páll Lýðsson:  Saga Búnaðarsambands Suðurlands, Selfossi 2008, bls. 23.

BÁ 2005-68, vinnukladdi Eiríks Gíslasonar trésmiðs á Eyrarbakka.